پایگاه علم و فرهنگشهر قم از زمانی كه به عنوان مركزی شیعی در نزد پیروان اهلبیت ـ علیهم السّلام ـ شهرت یافت، پیوسته مهد دانش و فضیلت و سرچشمه فیضان حکمت و معرفت بوده و از همان روزها تربتش را به شرافت و مردمش نیز به فضیلت ستوده شده‌اند. ۱ - خدمات قمی هاخدمات برجسته و مساعی ارزنده دانشمندان قم در راه احیای آیین تشیع و نشر معالم دین و فرهنگ اسلام به حدی بود كه تاج کرامت ابدی بر تارك شریف آنان نهاده شده، تا آنجا كه از [[|امامان]] معصوم ـ علیهم السّلام ـ نقل شده است: لولا القمیون لضاع الدین؛ اگر اهل قم نبودند دین ضایع می‌گشت. [۱]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۹، انتشارات اسوه.
۲ - دلیل نامگذاری شهر قماما اینكه چرا این شهر را قم نام نهاده‌اند، از وجود مقدس امام جعفر صادق ـ علیه السّلام ـ رسیده كه فرمودند: انّما سمّی قم لانّ اهلها یجتمعون مع قائم آل محمد(عج) و یقومون معه و یستقیمون علیه و ینصرونه؛ (این شهر) قم نامیده شد زیرا كه اهلش در اطراف حضرت قائم آل محمد (عج) گرد می‌آیند و با آن حضرت قیام می‌نمایند و با او ـ علیه السّلام ـ همراه‌اند و در كنار او پایداری می‌كنند و او را یاری می‌نمایند. [۲]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۶، انتشارات اسوه.
از حضرت هادی ـ علیه السّلام ـ نقل شده كه حضرت فرمودند: [۳]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۶، انتشارات اسوه.
علت نامگذاری این شهر به قم آن بود كه وقتی کشتی نوح ـ علیه السّلام ـ در طوفان به این نقطه رسید از حركت ایستاد. و اینجا قطعه‌ای از بیت‌المقدس می‌باشد.۳ - جایگاه شهر و مردم قممژده جایگاه خاص قم در تشیع هفتاد و چند سال قبل از نزول فاطمه معصومه ـ علیها السّلام ـ به قم و در زمانی كه هنوز پدر بزرگوارش امام کاظم ـ علیه‌السّلام ـ دیده به جهان نگشوده بود توسط (امام جعفر صادق ـ علیه السّلام ـ) بیان شد، آن‌گاه كه فرمود: بانویی فاطمه نام، از فرزندم موسی ـ علیه السّلام ـ در این شهر (قم) از دنیا می‌رود (و مقام و منزلتی دارد) كه شیعیان را شفاعت می‌كند و همگی به بهشت می‌روند. [۴]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۱۲۵، انتشارات اسوه.
در روایتی دیگر حضرت فرمودند: انّا لله حرماً و هو مكه و ان للرسول ـ صلی الله علیه و آله ـ حرماً و هو المدینه و ان لامیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ حرماً و هو الكوفه و ان لنا حرماً و هو بلده قم و ستدفن فیها امراه من اولادی تسمّی فاطمه فمن زارها وجبت له الجنه، قال الراوی و كان هذا الكلام منه قبل ان یولد الكاظم ـ علیه السّلام ـ. ... و از برای ما حرمی است كه آن شهر قم است، و طولی نخواهد كشید كه بانویی فاطمه نام از فرزندانم در آن شهر مدفون خواهد شد و برای زیارت كنندگانش بهشت واجب می‌شود. [۵]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۸، انتشارات اسوه.
حتی در مورد شاگردان مکتب اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ نیز روایاتی رسیده كه با وجود آنها، بلاء از اهل قم دفع می‌شود. [۶]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۳، ص۴۷۱، انتشارات اسوه.
این شهر از زمان قبول اسلام تا امروز یعنی در طول سیزده قرن همواره بنام مركز تشیع و پایتخت شیعه امامیه خوانده شده است، حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: قم سرزمین ماست، سرزمینی كه پاكیزه و مقدس است برای شیعیان ما، كه ولایت ما را قبول كرده است. [۷]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۹، انتشارات اسوه.
و این پایگاه تشیع، مورد عنایات خاصه ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ بوده و بیش از سی روایت درباره شهر و مردم‌اش از طرق معتبره رسیده است تا جائی كه خواب در قم را عبادت خوانده‌اند و از امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ رسیده كه حضرت فرمودند: قم عش آل محمد و مأوی شیعتهم؛ قم آشیانه ما ( آل محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ) و پناهگاه شیعیان ماست. [۸]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۷، انتشارات اسوه.
عصاره احادیث وارده با حذف تكرار چنین است: شهر قم قطعه‌ای از بیت‌المقدس، شهری مقدس، مطهر و بلد ما اهل بیت و شیعیان ماست، چه نیكو موضعی است قم، كه خداوند متعال آن را بر سایر بلاد حجت قرار داده و ستمگران در آن گداخته گردند، چنانكه نمک در آب ذوب می‌گردد و زود باشد كه علم و معرفت از کوفه بدان شهر منتقل گردد و از آنجا به سایر بلاد، منتشر شود به طوری كه نزدیك ظهور حضرت حجت (عج) مستضعفی در دنیای آباد یافت نشود تا جایی كه زنان خانه‌دار به علم امامت و ولایت واقف باشند. [۹]
عباس فیض، گنجینه آثار قم، ص۹۳.
[۱۰]
علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۱۳.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: عن ابی عبدالله ـ علیه السّلام ـ : قال ستدفن فیها امرأه من اولادی تسمی فاطمه فمن زارها وجبت له الجنه؛ در این شهر فاطمه بنت موسی ـ علیه السّلام ـ دفن خواهد گشت كه هر كس او را زیارت كند بهشت برایش واجب گردد. [۱۱]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۸، انتشارات اسوه.
در آثار پیرامون قم چنین آمده است: بهشت را هشت باب است و سه درب آن به سوی مردم قم است. [۱۲]
عباس فیض، گنجینه آثار قم، ص۹۳.
[۱۳]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۱۲۵، انتشارات اسوه.
و محدث قمی نقل می‌نماید: از برای بهشت درب است و یك درب از آنها خاص اهل قم می‌باشد، گوارایشان باد، گوارایشان باد. [۱۴]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۷، انتشارات اسوه.
در مورد مردم قم كه در این شهر مقدس مدفون می‌شوند، فضیلتی است كه دیگران را چنین فضیلتی نیست. محل حشر و نشر جمیع مردم بیت‌المقدس است جز اهالی قم كه در گور خویش محاسبه می‌شوند از آنجا به بهشت محشور می‌گردند و این کرامت به اهل قم اختصاص دارد. [۱۵]
عباس فیض، گنجینه آثار قم، ص۹۳.
[۱۶]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۹، انتشارات اسوه.
و اهل قم به تأییدات ربانی مؤید و به توفیقات سبحانی مشرف‌اند و فرشتگان پیوسته از آنان بلایا را دفع كنند و بندگان مؤمن خدای متعال در آن شهر گرد آمده و در انتظار شفاعت پیغمبر خود بسر می‌برند. سلام خداوند بر اهل قم و رحمت الهی برایشان باد كه آنها اهل رکوع و سجود، قیام و قعود، و آمرزیده و مغفور می‌باشند، خداوند بركات خود را برایشان نازل گرداند كه ایشان‌اند علماء، فقهاء، فهماء و اهل دیانت و حسن عبادت كه سیئاتشان به حسنات تبدیل می‌گردد. و سخن آخر اینكه حضرت امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند: اذا اصابتكم بلیّه و عنا فعلیكم بقم فانه مأوی الفاطمیین؛ زمانی كه به شما گرفتاری و غمی رسید، به شهر قم پناه برید چراكه قم محل و مأوای فاطمیین است. [۱۷]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۷، انتشارات اسوه.
۴ - قم؛ پایگاه علوم اهلبیت ـ علیهم السّلام ـاز مناطق مهمی كه به عنوان اصلی‌ترین مراكز علوم اسلامی، بلكه بزرگترین مركز شیعی یاد می‌شود باید قم را نام برد. شهری كه از زمان اهلبیت ـ علیهم السّلام ـ خصوصاً در زمان امام عسکری ـ علیه السّلام ـ و نیز در طول عصر غیبت جایگاهی مطئمن برای نشر فقه و احادیث پاك و مطهر بوده است. قم در زمان امام حسن عسکری ـ علیه السّلام ـ و پدر بزرگوارش پایتخت علمی شیعه بوده و در آن راویان فراوانی می‌زیستند و همچنین در آن از مؤلفان و صاحبان قلم در حدیث و دیگر شاخه‌های علم گروههای فراوانی سكونت داشتند. و از این رهگذر خدمات بزرگی به مراكز علمی شیعه نموده است. رسالت سنگین نشر علوم اهلبیت ـ علیهم السلام ـ، احادیث آنان و فضایلشان از قم و توسط قمی‌ها و قمیون انجام گرفته است. رسالتی كه تمام جوامع علمی شیعه حامل آن می‌باشند. در بیانات نورانی اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ نیز تأییدات بلندی صادر شده كه برای افتخار همیشگی این سرزمین كافی است. اگر تلاش و زحمات اهل قم نبود دین از بین می‌رفت [۱۸]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۹، انتشارات اسوه.
و به راستی نیز چنین است. تأملی هر چند گذرا به عصرهای گذشته خصوصاً بنی‌العباس و جور و وحشتی كه بر امامان شیعه و پیروان آنان در عهد امام عسكری ـ علیه السّلام ـ حاكم بوده است، اهمیت این رسالت و مسؤولین قمی‌ها و قم را، به وضوح مشاهده می‌كنیم، و در اثر این عنایت و اهتمام در زمان غیبت صغری به عنوان بزرگترین مركز علمی در جهان اسلام نام برده می‌شد. در عظمت این مركز می‌توان اشاره كرد به سخنی كه شیخ در كتاب « الغیبه » بیان می‌نماید:سومین نایب خاص امام زمان (عج) توجه و عنایت خاصی به قم داشته و كتاب « تأدیب » را جهت بررسی و اظهار نظر به قم ارسال نموده است. [۱۹]
محمدجواد طبسی، حیاه «امام العسكری ـ علیه السّلام ـ»، ص۲۲۷، چاپ دفتر تبلیغات اسلامی.
و چه زیباست آن تقدیر و رضایت امام صادق ـ علیه السّلام ـ كه به عیسی بن عبدالله فرمود:سلام خدای متعال بر اهل قم باد. خداوند سرزمین‌شان را از باران سیراب گرداند و بركات و رحمت خود را بر آنها نازل فرماید. و زشتیها را به نیكوئی مبدل سازد. آنانكه اهل ركوع، سجود، قیام و قعودند. آنانكه فقیهان‌اند و اهل ذکر و درك‌اند. [۲۰]
شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۷، ص۳۵۹، انتشارات اسوه.
۵ - قم در گذر زمانساكنان اصلی قم هنگام حمله مسلمانان به ایران از لحاظ كثرت به اندازه‌ای بودند كه هزاران سپاه از آنان در جنگ قادسیه و نهاوند شركت كردند. [۲۱]
فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۵۲، چاپ زائر.
شهر قم كه دارای دوازده روستا و سیصد و چهل و چند ده بوده و به قولی بیست و یك روستا و هفتصد ده دارا بوده است ده‌های چنان آباد و پرجمعیت كه تنها از یك ده چهار هزار مرد بیرون آمد كه هر یك خدمتکاری، مهتری و نان‌پز و آشپز همراه داشت برای جنگ با اعراب مسلمان. [۲۲]
فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۵۲، چاپ زائر.
قم مقارن حمله مسلمانان به ایران شهری معتبر، معروف و پرجمعیت بوده است. [۲۳]
فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۵۸، چاپ زائر.
قم از شهرهایی بود كه علویان به آن روی می‌آوردند و در آن پناه می‌جستند. [۲۴]
فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۷۷، چاپ زائر.
در سال ۲۱۰ مأمون، علی بن هشام مروزی را فرستاد و با سپاه او را امداد داد تا با قمی‌ها جنگ كرد یحیی بن عمران را كه رئیس قم بود به قتل رسانید، باروی شهر را با خاک یكسان كرد و خراج قم را بیش از سه برابر كرد. [۲۵]
فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۷۹، چاپ زائر.
در زمان معتزّ عباسی مردم قم نافرمانی كردند موسی بن بغا به قم حمله برد جمع كثیری را كشت و جمعی دیگر را به قید كرد.قم در سال ۶۲۱ به دست سپاهیان مغول آن چنان ویران و قتل عام شد كه تا میانه قرن نهم آثار آن برجای بود و هرگز موقع و اهمیت پیشین خود را باز نیافت. [۲۶]
مدرسی طباطبایی، قم‌نامه، ص۱۲، انتشارات كتابخانه نجفی(ره).
قم روزگارانی چندان بزرگ بوده كه در دو جای آن نماز جمعه برپا می‌شده و این بدان معناست كه فاصله دو سوی آن بیش از سه میل مسافت بوده است. پهنه خطه آنرا روزگاری صد فرسنگ در صد فرسنگ گفته‌اند (قطعه معروف منسوب به انوری در روضه الصفا و هفت اقلیم ۵:۳ و نزهه القلوب: ۴۷ و اسناد دیگر) و آن را در عداد شهرهایی چون ری برشمرده‌اند كه جمعیت آن از هزار هزار نفر در می‌گذشته ( ری باستان ۱۰۴:۱ـ۱۰۸) و در یك زلزله سیصد و پنجاه هزار تن از مردم آن تلف شده‌اند ( دیوان قوامی رازی :۱۲) و در حمله مغول هفتصد هزار آدمی در آن كشته شده‌اند ( مرصاد العباد، نجم‌الدین دایه رازی:۹) [۲۷]
مدرسی طباطبایی، مجموعه منابع تحقیقی قم، تذكره مشایخ قم، ص۴، چاپ قم.
۶ - جایگاه علمی قمقم در طول تاریخ خود كه كرامت بزرگ مركزیت شیعه را به خود اختصاص داده است به عنوان یك مركز علمی و فرهنگی جهت ترویج اشاعه علوم اهلبیت ـ علیهم السّلام ـ مورد قبول همگان بوده است. ۷ - فهرست منابع(۱) شیخ عباس قمی، سفینه البحار، انتشارات اسوه. (۲) عباس فیض، گنجینه آثارقم. (۳) علامه مجلسی، بحارالانوار. (۴) محمدجواد طبسی، حیاه الامام العسكری، چاپ دفتر تبلیغات اسلامی. (۵) فقیهی، تاریخ مذهبی قم، چاپ زائر. (۶) مدرسی طباطبایی، قم‌نامه، انتشارات كتابخانه نجفی(ره). (۷) مدرسی طباطبایی، مجموعه منابع تحقیقی قم، تذكره مشایخ قم، چاپ قم. ۸ - پانویس
۹ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «قم پایگاه علم، فرهنگ و تمدن». |